To read the full article, please click on the POST TITLE or READ MORE.

ZOMI LE MEITEI (KATE) KIDONA

ZOMI LE MEITEI (KATE) KIDONA:
(AD 369-1887) TANGTHU.
Takaung khua kumpi Abihrasa a sih ciangin a tapa gol pen Kanrasagyi in a galkapte tawh Takaung khua pan lal khia-in Talawady gun (Chindwin) kantanin Kaletaungnyo ah Zasayu khua a sat hi. Tua khua pan ngitapanadi gun nisuahna lam Kyauhpantaung khua satin a teeng leuleu uh hi. Zasayu khua-ah Shan mi Komandaraja in kumpi a sep hun sung AD 369 kumin Meiteite in Zasayu khua (Bunglung) a sim uh ciangin Zasayu khuapi Teinyin ah a tuah uh hi. AD 416 kumin Komandaraja tapa Sawkantwe leh Mohnyin ukpipa tanu kiteng uh a, tua hun sungin Komandaraja ukpipa, Mohnyin ukpipa leh Pagan ukpipate kipawl khawm uh ahih manin Zasayu khuapi hong minthang mahmah hi.

Kawlgamah Sawmonit in kumpi a sep hun AD 1364 kumin Mohnyin leh Zasayu ukpite kisim uh hi. Sawmonit in tua a kisim ukpite gel simin a zo hi. Tua hun a kipanin Zasayu ukpi gam teng Kawlpi leh Meitei ukpite khutnuai-ah om kawikawi hi. AD 1752 kumin Alaungpaya in Kawlgam kumpi a sep ciangin Meitei gam leh Assam gam teng simin a zo kawikawi hi. Alaungpaya sih AD 1782 ciangin a tapa Budawpaya in kumpi sem a, AD 1813 kumin Meitei gam ukpi dingin Majit Singh koihin, Assam gam ukpi dingin Chandrakan Singh a koih hi. Tua thu Assam mite lungkim lo-in Chandrakan Singh ukpiza pan a kiasak uh hi. Tua thu Budawphaya in a theih ciangin Mahabandola paisak in Chandrakan Singh mah Assam ukpi dingin a koih kiksak hi. Tua hun a kipanin Assam leh Meiteite in Budawphaya kumpi tungah siah a pia uh hi.

Tua hunin England kumpi in India gam sung Siahgam (colony in nei khin a, England kumpi in Meitei mite leh Assam mite huhin Budawphaya siah a demsak hi. AD 1824 kumin England kumpi in Kawlgam hong sim a, Yandabo khua-ah gal kilemna a bawlna uh panin Kawl kumpi in Assam leh Meitei gamsung ki-ukna nawngkai sak theilo ding, tua gamte Kawl kumpi ukna pan suaktasak ding cih thute a hel uh hi.
Tua kilemna lai a bawl uh ciangin Meiteite in nidang hun Meitei gam teng deih kik in, Khampat gam Chindwin gun dong Meitei gam suaksak nuam hi. Tua thu-ah Kawl kumpi lungkim lo ahih manin gamgi enkik dingin AD 1831 kumin Kawl kumpi leh India kumpi tangmi Capt. Grant leh Lt. Pembaton-te Kindat khua-ah thu kikupna a nei uh hi. Tua pan Kale-Kabaw (Kawlpi leh Tamu) gam teng Kawl kumpi ngahsak a, a ki-uk zo nailo gamin ciamteh hi.

Kawl kumpi leh Meiteite gamgi vai a nawngkai hun sungin Tedim khua ah Pu Kam Hau a minthan mahmah hun ahi hi. Tua thu Meitei ukpipa in a zak ciangin "Kam Hau in hong simin ka ukna gam teng hong sut kha ding hi, ka gam hong suhma-in ka sim ding hi" ci-in thu gingsak den hi. Tua hunin Zomite midang ukna ah ki-omlo a, Pu Kam Hau uk lohna gamte-ah zong Zomi hausa ten na uk uh hi.

AD. 1850 kum ciangin Chandrakirti Singh in Meitei gam ukpi sem a, Zogam sim ding cih thu gingsak hi. Tua ciangin 1834-1850 hun sung Zomite in Meithei gam a hunhunin na sim zel hi. Meitei te teenna Mombe khua leh herraway khuate, Mualpi khua Guite Innpipa Pu Go Khaw Thang leh a pawlte in simin na uk hi. Meitei gam ukpi Chandrakansingh hun sung 1856 kum in Zomite in Meitei gam a sim kik uh hi. 1857 kum chiangin Meitei Ukpipa in Zogam Sim ding mi 1500 hong paisakin hong sim uh a, Meiteite in lel uh ahih manin Meitei gam Political Agent Col. Culloock in "Meitei galkapte meidawi lua uh ahih manin Zomite lel hi". cih thu "Manipur Expedition Against the Kam Hows," 1857 laimai 164-ah ciamteh hi. Hih kikapna pen khatvei kikapna ci-in kiciamteh hi.

1857 kum Meitei tawh kikapna-ah Tapei leh Tedim kikal galkapte van a puaksak khuate in khua khat ciangin Meitei lutang khat ta hong puak un ci-in Pu Kam Hau in thu a piak bangin Meitei galkapte Meitei van a puaksak khuate in Meitei lutang khat ta pu Kam Hau a puak uh hi. 1859 kum April kha-in Zomite in Meitei gam Shookono khua kiang Hankip khua sim uh a, a khua mei tawh halsak a, mi 15 that in, mi 45 te a neih a lamh teng tawh manin a ciahpih uh hi. Saitual khua simin mei tawh halsak uh ahih manin Meitei Political Agent in , "Aggression by the Sooties Reported in1859," lai sungah Zomite gamtat khengval hi ci-in ciamteh hi. 1856 kum Pu kam Hau in galmai pi a, 1868 kum Pu Kam Hau a sih ciangin Pu Za Tual in galmai a pi hi.

Hih nih vei kikapna tawh kisai in, Meiteite in a lungkim lohna uh Zomite tungah a puak uh ciangin Zomite in "Kong kap nawn kei ding uh hi", ci-in Col Mc. Culloch tungah kiciamna a pia uh hi. 1871 kum ciangin Guite Innpipa Go Khaw Thang in Meitei khua khat a sim kik hi. Tua hunin Lushei Vanhnuailiana-te leh Meiteite Meitei gam Cachal ah a kikap hun laitak hi a, Zomite in Luseite simin mi a thahte sung pan lutang 4, Meiteite a puak uh hi. Tua galmat lutang 4 a puak manun Meiteite in "Zomite pen gal cih ding lah hamsa, pawl cih ding lah hamsa" ci hi, cih thu "Relation between Manipur and Sooties Upto 1871" lai sungah kiciamteh hi.

Tua khit ciangin Meitei ukpi Maharaja in a gam sungah Lushei mi leh Zomite a lut theih loh nadingin gamgi dungah brigadier general Boucher leh galkapte a cingsak hi. Meiteite leh Lusheite kido kik veve uh a, gal kidona pan Meiteite a ciah uh ciangin Guite innpipa Go Khaw Thangte tawh Civu munah kituak kha uh ahih manin Pu Go khaw Thang manin Manipur thong sungah a khum uh hi. Pu Go Khaw Thang in a Tuktum at khia in Pu Za Pau zi, a sanggamnu Ning Vum kiangah a nuaia late tawh a khak hi.

Pu Go Khaw Thangte a kimatna tawh kisai-in Cachar mangpi Mr. Edgar in Zomite in eite hong huh khit ciangin a gal lui uh Lusheite sima pai uh ahih manin Go Khaw Thangte khah kikhuai hi ci-in a gen hangin Maharaja in khah kik nuam lo hi. Pu Go Khaw Thang a khah kiknop loh ciangin Kam Haute in "Kong koihkhong kei ding uh hi." ci-in thu zasak uh hi cih thu Capture of Kam Hau Chief Go Khaw Thang by the Manipur Contingent laimai 166 sungah kiciamteh hi.

Pu Go khaw Thang suahtak theih nading a ngen dingin 1872 April kha-in Kai Khual, Thang Zam, Ling Awi te Meitei gamah pai-a a nget uh ciangin Meiteite in "Kam Hau khut sungah ko Meitei mi sal-a nong matte uh nong piak khit mateng uh Go Khaw Thang hong khah kei nung" a ci uh hi. Kai Khualte a ciah khit uh ciangin Meitei ukpipa in Go Khaw Thang kiangah "Zomite hong simpih le teh kong khah ding hi," ci-in a zol hi. Pu Go Khaw Thang ut lo ahih manin, 1872 kumin a that uh hi. Pu Go Khaw Thang a sih ni-in nisuum, kha awkin valh ahih manin a zi Ciing Pum in ka pasal si ta hi ding hi ci-in, lungzuangin kapkap hi.

Pu Go Khaw Thang a sih ciangin Tedim Ukpi Pu Khaw Cin in, Go Khaw Thang ka gui nading uh Meiteite lutang 100 ka deih hi, a ci hi. Tua ciangin Maharaja in "1872 kum August ciang, Zomite khut sunga om ka mite lakhia-in Zogam ka sim kham ding a, a neih a lamh teng la in a gam ka uk ding hi" a ci hi. Tua bangin thu a gin ciangin India kumpi in kikap kido ding phal lo-in a kham hi.

Kai Khual makai-in mi pawlkhat Meitei gamah pai uh a, saiha khat leh Meitei mi 4 Maharaja a puak hi. Tua tawh kisai Meiteite in Go Khaw Thang tapa Sum Kam khah kik ding leh khah kik loh ding thu kana hong pai hi ding hi ci-in 1872 October kha ciangin ummawh uh hi. Kai Khualte Meitei gama a om sungin Col. Thomson in Meiteite leh Zomite kilem nading deihin hanciam mahmah a,1872 December kha ciangin Kai Khual in Zomite mat Meitei mi 26 a puak kik hi. Tua ciangin Col. Thomson in Meitei mi nong puak zah Zomi 26 ciahpih in ci-in thu a pia hi. 1873 January kha ciangin Kai Khual in Zomite mat Meitei mi 14 a puak to kik hi. Kai Khual kiangah Col. Thomson in "Meitei mite tawh na kilem nading uh thu kong ciamsak nuam hi" a cih ciangin Kai Khual zong a lungkim hi. Tua thu hangin Go Khaw Thang tapa Sum Kam leh Meitei e mat Zomi khempeuh khahkhia uh a, Pu Go khaw Thang guh tawh a ciah sak uh hi.

1874 october kha sungin Zomite in Meitei gam Kumsol leh Makong khuate simin a khua uh mei tawh a halsak khit uh ciangin leh pasal 170 a thahlup khit uh ciangin numei naupang 78 a ciahpih uh hi. Tua bangin Zomite in a simna in 1831 kum gamgi a kikhen lai-in Zomite tenna Mombe pen Meitei gam hong suak a, tua khua-a teng Zomite a kihawlkhiat man hi ci-in thukan Dr. Brown in a gen hi. Hih kisimna tawh kisai in Maharaja in phu lakhuai hi ci-in a gen ciangin Political Agent in zong lungkimpih a, Assam gam Menzi (Chief Commissoner) in zong a lungkimpih hi. India kumpi in Maharaja kiangah "Na gam sung na dal zawh nadingin a kilawm bangin sem in la, a muanhuai mahmahin sim in" ci-in thu a zasak hi, ci-in "Affairs from 1872-1875 policy to be perused by Manipur towards the Kam Hau" laimai 167 ah kiciamteh hi.

Tua bangin India kumpi leh ulian tuamtuamte panpihna a ngah ciangin Maharaja in Zogam (Tedim, Tonzang) sim dingin AD 1875 kumin a galkap 3000 tawh hong kuan suk hi. Amah ki liansak lua mahmah ahih amanin agalkap mite in talin hong zawng suk uh hi. Khaici namkim hong puak suk a, agiahgiah na vuah tua hong puak uh khaicite hong suan pahpah uh uh hi. A do ngam kuamah omlo ahih manin a phak masaksak uh khuate hong lasuk pahpah uh hi. Hong paisuksukin Tonzang gam Tuikhiang khua-ah giahphual hong sat uh hi. Meitei gam pan hong kuan khiat ma-in, Maharaja in Pi Ciin Ngul melhoihna leh saiha tampi a neihna thu Pu Kam Hau sal taisuah Meitei mi Ebuasah tung pan na thei khin hi. Tuikhiang hong tun uh ciangin Pi Ciin Ngul a luppih masa ding leh saihate a tang ding kiseh khol uh cih thu a kizak ciangin Pi Ciin Ngul in a nuaia la na phuak hi.
(a) Zang huisa leh lia ka sakduang, do tan sabang hawm ci
(b) A lawm nam aw gual aw e, na awi nam zin aw e.” a ci hi.

A giah na peuh vuah hong puak suk uh Khaici Be, Meitei, leh singnon tuamtuam hong suan suk pahpah uh ahih manin Tua hun akipan, Be, Tangkun, Bal, cihte ei Zomite in ki thei pan suak hi. Tua gal simna dingah Taksatte Ngulngam akici pa makai dingin hong koih uh a, Tua pa in zomite’ kiangah: “Tedim mite aw hong lut un, sum tawh sial tawh hong lut un, ka Lengmapa uh kuama zawh theih ding ci hilo hi. Meihol vive sai-in nei a, ama utna peuhah pai thei hi. Thau-in nong kap uh hangin na thau sung vuah tui hong ki vung dinga, nangkhau hong lengin na khut uh thakhatin hensa-in om ding hi.” Ci-in kiko den hi.

Meitei galkapte Muanheng zangah kahto-in kiphual hi, cih thu a kitheih ciangin Tedim khua mite leh Sihzang mite gal cialin tuate a tun uh ciangin, Pu Za Tual in Sial khat a gawh hi. Hih hun laitakin Pu Kamhau si khin ahih manin Pu Zatual vaihawmin om hi. Mualbem khua a om Zapau leh Saizang khua a om Gawhpaute zong apawl agual tawh hong pai uh a, Tedim Kamhau’ innpi-ah vaihawmna hong nei uh hi. Tuikhiang panin hong pai khia uh a, Nakzang phualpi-in hong nei hi. Nakzang panin hongpai khia leuleu-in Tuikawi zangah giahphual hong sat uh hi. Tua pan hong pai khia leuleu-in, Mawngken gam Mangcin mual leh, Suangsuang kikal teng giah phualin hong nei uh hi.

Tedimte numei naupang teng Mualbemah hong koih suk khit uh ciangin hih bangin vaihawmna pi khat hong nei uh a, “Bangbang hi leh sih leh sih man leh man khatvei peuhmah kap photphot dih ni, Ih thaulawngah tui hong ki vung takpi mah hiam, nangkhau hong leng takpi mah hiam, sin limlim dih ni, tua banga ih thaulawngah tui hong kivun a, nangkhau hong len leh lut lel ni,:” ci-in khensatna hong nei uh hi.
Tua hun laitakin Suangsuang nuai a luangsuk, Khuadai luipi dawnlui akici, Thangzang paitohna lam gei mualdungah galpanna to-in, gap panna phualpi bawl uh hi. Ni 19-2-1875 ni a kipan ni sagih sung, kido dingin kipang tuak uh a, a kikap masa ngam omlo uh hi.

Zomite in zong galte in mi tam hong sa-in, hong kihtak nading ci-in ciimtangmual leh Leitawhtan mualdunga om Taaksing maite leu-in nitak simin halkuang zel uh hi. Meiteite’ kiangah "Nong kap uh leh ka thopi um uh ka hong ding uh a, ka thote uh kong petsak ding uh hi, ka khuasiam un hong panpih ding hi" ci-in thu a khah uh hi. Meitei galkapte phualpi tengah Vaka tampi om a, tuate a ham ciangin "Tak, tapa" ci a, a ham Meiteite in "Zomite siam in Ka pa tapa" ci hi, ci-in Meitei galkapte a lau pian pah uh hi.

Tua bangin kuamah kikap ngam lo-in a om uh a sauvei ciangin Pu Za tual leh Pu Eng Tuangte in Meiteite a etsim uh leh Meitei galkap Mangpa Suangsuang tunga galvil a om, a muh ciangin Pu Za Tual in "Ka van sangdim biak, sangnel saitaak ka biak, Nipi khapi in na thei in, Saipi, Zangsial, Dokhen ka thahna, ka thau lawng in na thei in" ci-in minsial kawmin Saheimual pan a kap leh Meitei galkap Mangpa kha-in guitui sung a kidenna hi. Galkap Mangpa a kaplupna tawh kisai-in Pu za Tual in a nuai a la na phuak hi.
(a) Hang kisa-a sakciang Teimei, Keimah bang hang phuk ing e
(b) Keimah bang hang phuk ing e, Gun lui-ah nang bang diang e.”

Nangkhau lah lenglo, thau kuangah tui a kivun loh ciangin Meitei in hong khemna uh hi, ci-in zingsang tungin lawptakin, galphawng dingin Mualbem, Saizang, leh Tedim sung panin pasal lum leh tei tawi thei peuhmah in va delh huanpah uh a, a galkap mangpa lah si khin ta ahih manin, Meitei te’n do ngam vet nawnlo-in atai mang uh hi. A taina-ah tuunpi kua sikkha ahih manin Tuunpi in a deh hi. Tua ciangin Zomite in a Thopi uh hong khah uh ci-in a lau semsem uh hi. Leeng Mangpa kizawnna Taal leh van tampi nusia-in taimang uh a, Meitei gun a tun uh ciangin gunpi kawn tawh a kantan uh hi. Lau lua-in kawn tungah a lomlomin pai uh ahih manin guntui sungah kia a, a si leh Zomite thahlup 2000 bang pha a, 1000 bang bek Meitei gam tung kik thei hi. Hih Kikapna-ah Zomite in Meiteite’ thau 287 ngahkhia uh a, Meitei galkapte Tapei lui dong notto suak uh hi.

Tua khit ciangin Meiteite leh Zomite kizopna sia semsem a, Zomi nih Meitei gam Mugeah khua-ah pai-in Ukpipa Bomyam kiangah Meitei mi kimante hong la in ci-in a zol khem hi. Bomyam in a kikhem lam thei kha lo-in a mite nih tawh na pai pah uh a, Zogam a tun uh ciangin Kai Khual leh a pawlte in na kap uh hi. Adangte kap lum thei napi, Bomyam a kap uh ciang a thau suak thei lo ahih manin amah a suakta hi.

Tua hun laitakin Lushei gamah Mautam kial hong tung a, Lushei gam a teng Vaiphei mite’ gilkial dangtakna thu a zak ciangun midang sang hilo, ei mau u leh naute vive mah ahih manin huh leng hoih ding hi,” ci-in Tedim, Saizang, Mualbem, Sihzang, vaihawmin, pi uh a, Vaipheite a khua ciat vuah teng sak uh hi. Sialkal mite, Vaipheite Tedim hong tun uh ciangin patkol leh muiphei bawl thei uh ahih manin tua hun akipan Tedim gamah, nikten peunsilh a beisa sangin ahoih zaw kinei zo zaw deuh pan hi.

1877 May kha-in Zomite in Meitei khua khat na sim leuleu uh a, mi 22 a that lum uh hi. Tua banga a simna un Meitei gam a om Kuki mite in Zomite a sim manin a thuh kikna uh ahi hi. 1878 kum ciangin Zomite in galkap tampi tawh Kalichai vuam (Kule-valley) sim uh a, Col. Johnston in Zomite kiangah kilem nading thu gen nuam ahih hangin Zomite a sam dingin Zogamah kuamah pai ngam lo hi, cih thu "further Kam Hau raids on Manipur territory" laimai 170 ah kiciamteh hi.

1877-78 kumin Zomite inn 2000 bang Meitei gamah lal to uh a, tua mite Maharaja in Meitei gam nitumna khanglam Moirang khua kiangah a tengsak hi. Tua a ten sakna tawh kisai-in Col. Johnston in "Kam Hau mite hi bangin Meitei gam a hong tennop uh ei adingin thu hoih hi" cih thu "Migration of the Sooties into Manipur" laimai 187 ah kiciamteh hi. Zomite in Kawlte tung pan a ngah thauvui thautang leh thau tampi nei uh a, Zogam sungah a tha khauh mahmah galkap tul 2 bang om a, 75% bangin thau nei ding hi, cih thu "The North East Frontier og Bengal" laimai 163 ah na ciamteh hi.

Tua khit Meiteite in Go Mang (Guite) leh Thang Gote manin Phaipi thong sungah a koih hi. Tua thu Pu Za Tual in a theih ciangin tuate honkhia dingin a pai hi. Tuivai lui-ah giahphual satin, Maharaja kiangah "Na mi matte hong puak in" ci-in kamtai a sawl hi. Maharaja in Pu Za Tual kiangah "Nong zawhsa ka hih uh teh Phaitualah hong pai in" ci-in a samsak hi. Pu Za Tual pai nuam lo ahih manin Maharaja in a mi matte gel puaksukin, Pu Za Tual 1872 kumin sial khat a gawh hi. Tuate a hotkhiatna tawh kisai-in Pu Za Tual in a nuaia late a phuak hi.
(a) Phung ka nuai nan, gual ka nuai nan ka tong nemsak zel ing
(b) Phaitu a henkol khai te zong luai nau bang sut zal ing e.

Meiteite in Pu Za Tual a sial gawhna mun ciaptehna-in suangtungah lai atin lei sungah a phum uh hi. England kumpi in hong uk hun 1894 kum January leh February kha sung Mr. Carey in India leh Kawlgam gamgi hong khensak ciangin Meitei mite in tua suang kiphum phongkhia-in, "Hih mun ka gamgi uh hi" ci-in a gen uh bangin tu dongin gamgi kip suak hi. Tuivai lui pen Pu Za Tual leh Maharaja galkhenna ci-in ki ciamteh hi.

1. Go Khawthang leh Meitei Raja:
A tung a ih gensa mah bangin 1821 kumin Tedim khua-ah Go Khawthang a suak hi. A gol ciangin apa Mangsum tawh hawm leh genna-ah kamkum khawm thei a hih manin, Mualpi khua atun khit uh Mangsum a sih khit ciangin, apa’ za leh gamh a luah hi. Hawm leh gen siam ahih manin a khua atui in zong a zahtak hi. A gol ciangin Losau Guite innpite’ tanu Cingpam a zi dingin apa in a pi sak hi. Apa’ sih khit ciangin Mualpi khua-ah hausa sem a, tua hun laitak mahin Mualbemah asanggam nu’ pasal Sukte Zapau leh atate, gal leh sa-ah minthang uh a, Sihzang gamah Khuppau leh atapa Khaikam, Saizang khua-ah Sukte Gawhpau leh atapa Thuamthawng, Tedim khua-ah Kamhau leh atapa Khuacinte, gal leh sa-ah a minthang mahmah uh hi.

2. Meiteite in Tedim gam sim dingin zawn:
Tua hun laitakin gal leh sa a minthang mun tuamtuamah tampi om hi. Tua bang hun laitakin Meitei lengmangpa’ kiangah a gam mite in, “Paihte in hong simin hong that den uh hi,” ci-in a ko uh hi. Tua thu’ hangin Meiteite in Paihte hong sim sawm hi. A hi zongin Mualpi khua simlo-in pawl dingin a zawt sawm uh hi. Mualpi a tun ma-in kamtai sawl a, “Paihte makai pipa aw, Tedim khua a teng Sukte va sim ni,” ci-in kam nem tawh zolin a pawl bawl uh hi. Bang hang hiam cih leh Mualpi pen kulh tawh muanhuai takin ki umin gal panna hoih takin kibawl ahih manin zawh ngaplo uh hi. Tua ciangin Go Khawthang in, “Tedim a om mite pen ka sanggamte vive uh a hih manin ka sim ngei kei ding uh hi,” ci-in kamtaite a ciah kik sak hi. Meiteite paisuk suak uh a, Tedim khua a kigal muhna mun nangcin mual dungah pang uh hi.

3. Go Khawthang clothe munpi-ah hawh:
Tedim gamah mi minthang a tam zui-in khat leh khat gal leh sa-in kido uh a, tua banga gal leh sa a tam ciangin Go Khawthang’ zi Cingpam in apasal’ kiangah, “Mallam a ih sanggamte tawh ih om napeuhah omkhawm thei le hang ut hang, amau ong ciah suk kei ding uh leh ei kikhin to ni,” ci-in gen zelzel hi. Tua ciangin Go Khawthang in zong apai ciangin bangmah buaina a om loh nadingin Lunvum palai-in nei a, Meitei lengmangpa’ gei-ah saiha khat leh, sumeng kuang khat a pia kholsak hi.

Ni khat ni ciangin Go Khawngthang in a galkapte tawh a thau neih teng kengin, a zin khia hi. Ni khat a pai khit uh ciangin a zan giahna panun amang uh sia-in lungnuam lopipi-in apai uh leh, Lampi-ah gulpi vom khat in lam na khakin, aki khung henhan takpi hi. A tonpih uh Thahdo pasal khat in, “Pu aw, gulpi lamkhak ih tuah ciangin ih kamsia thei hi, ciah kik mai ni,” a ci hi,. Ahih hangin Go Khawthang ki pasal sakin pasal khualzin tupna tunglo a ciah kik ding pasal vai salo a hih manin, pai teitei uh a clothe munpi Losau innpi a va tung uh hi. Go Khawthang in a zinna vai teng kuppih pah hi. Innpipa pen sim gam a asanggamte zuan a atai loh nadingin Meitei mangpa in thau lawng 12 tawh na kho khol khin zo a hih manin sim gam zuat ding a ut kei hi.

4. Go Khawthang Meitei Mangpa in man:
Clothe munpi panin a ciah kik ciangin Thanbungah Meitei lengpa tawh akituak uh hi. Guite pawl in a letsong puak uh muangin bangmah hong cih ken teh, ci-in a va nai uh hi. A mau’ lametna bang lo uh a, Meiteite in a na mat bawl pah uh hi. A hi zongin zol bawl uh a, gal ih simkhawm ding hi, ih thautang a kibat kei leh galsimna-ah haksatna om kha ding ahih manin na thaute uh hong ap phot un,”a ci hi. Go Khawthang ten zong um uh a a ap takpi uh hi. Guite’ thau teng a et uh ciangin meiteite’ min vive na ki gelh a hih manin a matnop tha uh suak semsemin, Go Khawthang sikkol a bulh pah uh hi. A naupa Kamlian leh Dong ai zong amat bawl pah uh hi.

5. A thong kiatna:
Thanbung panin pai khiatpih pah uh a, thong sungah a unau-un a khum uh hi. Go Khawthang in a mite’ kiangah, “A cimawh hi khin hang in a tai theite na tai unla, ih omzia teng inn lamte na zasak un,” ci-in a vaikhak hi. Meiteite in a sam tuktum tansakin tua sam Go Khawthang in hoihtakin henin amite pia a, “Hih ka sam inn lamte na piak sak un,” ci-in la a phuak hi:-

Ni tumin zanglai-ah nilim sung dildial a muh ciangin, alawmte nih kiangah la gen a,”
(a) Sunni tum e, zanglei sawl bang mial ta e, lawm aw tun siang lam ih zong mawh ding bange
(b) Tuklu besam zua tawh bang sem zo hange, lal hen zatam tuai lian aw na sial nam aw,

A lawmnu’ phuah:
(a) A tui pianna van simnuai suang dang nuai pan, ngaih zalna galin hong don dih ve ninge,
(b) Henkol khaina sing nenah suangdang nuai pan sunni vontawi tang gual kumkhua kheng lange,” a ci hi.

Thong panin a taikhia pawl khatte suakta uh a inn a tun uh ciangin hih bangin la na phuak uh hi.:-
(a) Pham khial gualtong sang inge to inn vumah zatam gil al bang amang ta ding di hi e,
(b) Khua mual tulta kai lel a, zangva tong luang to inn vum pan zatam thamna mel nong muh sak hiam ci’nge,” a ci hi.

Tua zawh ciangin mitei pawl khat paisakin Meitei lengpa kiangah, “Lengpa aw,nong hehpihna-in ka pu uh hong khahkhia kik hoh in, saiha leh sumeng kuang khat hong pia buang hilo ka hi uh hiam,” ci a a va thum uh leh Lengmangpa in, “No uiha leh no va-ak kuang ke’n thei kha ngei ke’ng,” na ci hi. Tua ciangin Lunvum in hong piak saklo hi ding hi ci-in a kan uh leh, na pialo takpi a, heh mahmah uh ahih manin Lunvum sim pahin that uh a angawng tannin a ai uh hi.

6. Go Khawthang’ sihna:
Go Khawthang thong sung panin a sih khit ciangin Meitei lengmangpa in thu zasak pah a, “Na ukpipa uh si hi, a luang na deih uh leh hong la un,” ci-in a avai khak hi. Tua ciangin a luang la uh a, Churachandpur (Lamka) khuapi sung salvation Army biakinn gei Manipur Ex-Servicement inn pan ni suahna lamah kivui hi. A u anaute in mual suang bawl sak uh a, akhut leh akhe sikkol bulhin kisuai hi. Hih mualsuang a nutsiat ding ciangun la phuah uh a:-
(a) Phung maang va bang na tuanna zang lei dawhtam melin mu’enge,
(b) Pheipung suan lai nem ing e, zinlai lak loh lamtui lunmang zanggamah vai tham aw e.
(a) Lun na duan zil ih gam zangah ciaulum suangin po hi e,
(b) Namcih in lam bang vel hen aw, henkol khai a lawm nam aw,” a ci hi.

Go Khawthang si hi cih thu a kizak hun khat lai-in, ni mialin khimzing ding bangin leisung ganhing neute, khuangbaite khuag kelkel uh a, lungzuan huai mahmah hi. Tawl khat khit ciangin ni dawkin a tang kik hi. Tua ni-in Go Khawthang’ zi Cingpam in alunglenna la sa-in:-
Khimzin ma nisut laitakin nisum a Mualpi khuate in tuni-in thu lamdang khat piang ding hi,” a ci uh hi. Bang hang hiam cih leh tua hun laitakin mite in, “Guite innpi asih ciangin nisum hi,” ci-in a ciamteh uh hi. Tua tawh kizui in ih neu lai-in zong ni a sum ciangin, “Ni sum e,kha sum e, hausa si vak mang si vak,” ci-in naupang la-in kisa-in innka-ah ih awng luailuai thei hi. Go Khawthang’ sih ni-in Mualpi khuate in zong la na phuak uh a:-
Go Khawthang’ sih ni-in Phaipi khua tungah nidang a aham ngeilo vasa khat ham thei zel hi. Tua vasa in, “Ama” a cih ciangin mi khat si a, “Mama” a cih ciangin mi 4 si hi. Tua ciangin Meitei lengpa zong patau-in Ningtho Go Khawthang ih biak kei leh den ciangin agau ih thuak zo kei ding hi,” ci-in a mualsuang gei-ah mawng khat suanin tua mualsuang bia uh a, “Awa lal Ningtho Hanuman Meitei Ngakpa” ci-in minlawh uh hi.

Meitei panin Sumkam inn a tun kik ciangin, a pa’ hawm leh gen zomin a vaihawm hi. Apa’ suahtak nadingin Meitei lengpa’ kiangah tam veipi a thumthum hangin ngah zolo hi. Hih thu’ hangin Meiteite’ kiangah phulak asawm gige hi. Thauvui, thautang kigingin khuakhat khit khua khat abanbanin va sim kawikawi a, mun tuamtuam a zo hi. Tua banga gual azawh ciangin hih bangin la na phuak hi,:-
(a) Lung ka hehna zang leitung teng kaih bi bang zial nuam inge,
(b) Kaih bi bang zial zo inge, malo bang hial zo inge,
(a) Ka thah khua hong en ve vua khuakim gual aw, zanglei dawh ka tam hi e,
(b) Zanglei dawh tam tungah aw, sumlu bing bang khai inge
(a) Henkol khaina zanglei dawhtam gual aw bel bang vel veh aw,
(b) Gual aw bel bang vel ve aw, zanglei dawhtam lung ka hehna khuamual tulta nahneu dawnah zang sunni ka awi sake,” a ci hi.

7. Mualpi khua nusia:
Sumkam te in Mualpi khua a nutsiat ding uh ciangin gal panna kulhpite susia uh a, a tuinekte uh lei vukin a ci khukte uh vuk uh hi. Tua hunin Mualpi khua inn 400 pha a, a vek vua thakhat a a din khiat uh pen alamdang a kigen thu khat a hi hi. Tua banga Mualpi khua anusiat uh ciangin, Sumkam’ nu Cingpam in hih bangin la na phuak hi:-
(a) Khuamual lum suang cialsuan dawhtam tungah e, kiang kamkei va bang tuanna,
(b) Sang leh lal mang va bang tuanna geltui bang sai ding aw e,
Sumkam’ la:-
(a) Pupa saisat khua minthang aw, ngailo bangin tuang nu sia’nge,
(b) Vangla zua sel ningzu gel cing kopin mu bang ngai na’nge,” a ci hi.
8. Tonglawnah Sumkam:
Mualpi khua panin Mal gam zuan dinga Meitei lengpa’ tungah phalna a nget laitakin Meitei lengpa in, “Kamhau’ lutang nong puak kei uh leh kong phal kei ding hi,” ci-in na ngen ahihmanin Tonglawn a tun uh ciangin a sila nu uh thatin, “Kamhau lutang kong puak uh hi,” ci-in a sila nu’ lutang a va pia tangial sam uh hi.

9. Sumkam leh Meitei lengpa kilem:
1874 March kha sungin Sumkam Meitei lengpa kiangah pai-in kilemna bawl uh hi. Tua bang a a kilem uh ciangin, Meitei lengpa in zong Go Khawthang tawh a mat khop uh saltang lai teng a ciah sak hi. Asite’ guh sia zong phong kiksak a, amin ciat tawh a ciaptehna bangin puan tawh a tun uh hi. Tua banah thau, teipi, Namsau, Thalpi, leh Lumte zong a pia kik hi. Khuttawi letsong zong pia a tuate in:- Nai, Khainiang, Temtep, Sahang puan, dak, zamte, ahi hi. Khua tuamtuam pan a pai hausa dangte zong letsong khat tek pia a Sumkam in Saiha khat tawh lungdam a thuk hi. Tua bangin guhsia dang teng a ngah khit ciangin Lamka a ki phum Go Khawthang’ luang zong phongkik uh a, a guhsia a pua uh hi. Tonglawn a tunpih ciangin Cingpam in a kahla-in:-
(a) Ka kiang pa aw dingdiang aw e, zang kam no bang eng aw e,
(b) Zang kam no bang eng aw e, bazalin huai ve ning e,” a ci hi.

Sumkam ing zong la na phuak a:-
(a) Zang lei tuan ngil kei hinge, sumlu vai puanin pua’nge,
(b) Sumlu vai puanin pua’nge gual aw na tai kim nam aw,
(a) Kimpih sai bang satna munah zua thang kiaklou suak aw e,
(b) Tu a ngaihsial ih banna aw, ka zua lal nawh na hi e,” a ci hi.

Tonglawnah sawt veipi a om khit uh ciangin cina luna-in tampi om uh hi. Tua ciangin Sumkam in hih Tonglawn mite pen ih pu ih pa in dawisiam, bumsiam,a a na gen uh a hih manin hong bum uh hi ding hi, ci-in lal khia leuleu uh a, Siingtam khua a tung uh hi. Tua khua-ah a om sungin kialpi tung a, annek tuidawn haksa lua ahih manin Sialbu khua-ah a kisuan leuleu uh hi. Sumkam pen Sialbu khua-ah si a, tapasal 1. Thangpau, 2. Lian Khawzam, 3. Lian Khawsum a nei hi.

Guite tangthu tampi om lai hi ta leh, a thupi zaw deuh teng kanin ka tei khiat ahi hi. A kicingin Guite khang tangthu sungah et theih dingin om hi.

By: Guite Khangthu
History of Guite

QIN (CHIN) DYNASTY (BC 221-206)

QIN (CHIN) DYNASTY (BC 221-206)

 

Gansu (Kansu) leh Shaanxi (Shensi) mun kikal pan hong khangkhia minam hi-in Zhou kumpi te nakpi tak nawngkai sakden uh hi. 256 BC pan Zhou te thanem mahmah kik ta a hihman in Qin te'n 475 BC a kipan minam gam 7 te a banban in zo-in 222BC in Zhao State te’ Dai khua kikapna ah zo uh hi. 221 BC in Chin Shi Huang (Shi Huangdi) in Sen kumpi masapen sem hi.

 

Qin Shi Huang (Shi Huangdi) hun sungin Tibet minam khempeuh leh adang mite in mat leh hen thuak uh hi. Tibet minam a hi General Meng Tian in a minam a hi Tibet (Qi) ninam te nusia in a minam galkap 90000 tawh Sen kumpipa nabel a Sen kumpi thahat tuam mahmah hi. General Meng Tian makaihna tawh galkap sila 300000 in Turkish nam Xiongnu te bang Sengam sungpan nitum nalam Takistan, Tajiskistan dong (Km 4000) tanbang bengkhia hi. A ciahkik lamciang a bengmang mite a lutkik zawhloh na dingin Sen kulhpi zong 214-213 BC in na ciangsak hi.

 

Hih galkap mangpa in a minam pih Qi te leh a dang Tibet nam khempeuh zothal mang in, sila in man hi. Hih a sila mat sungah Shing-mi te zong tampi tak kihel hi. Hih Sen kumpipa hun in kumpipa tawh a kipawl thei Tibetan mipil pawlkhat zong a kumpi inn sungah zangsuak hi. BC 2140-214 sung Sengam kumpi ki ukna sung khempeuh, gamsung thu leh kumpi thuvaihawm te sungah Tibet minam te ki helden hi.

 

Qin Shi Huang (Shi Huangdi) kumpi hun in Sengam sung Confucius sang pan mipil te leh a minam zui a laisiam mipil 460 val phumlum hi. A gamsung a saguh tung ki-at laite, savun tung a ki-at laite, sumgo laidal te leh a mun mun a om tangthu ciaptehna khempeuh zong a munmun ah kaikhawm sak in ni 30 sungin haltum ding thupia hi. A thupiakna a zuilo a-omleh a innkuanpih teng tawh thahlup ding in thupia lai hi. Tatsia leh gilo mahmah ahih man in a gammi te-in a min leh kumpipa cihdan in samlo-in, Ui ci-in minpia uh hi. 206 BC in Qin Shi Huang (Shi Huangdi) kumpipa si hi.


Zhou Dynasty (BC 1066-256)

Zhou Dynasty (BC 1066-256)

Turkic minam sungpan a makai pa Wu Wang leh Qiang minam te ki pawlkhawm in Shang te do-uh a, na zo uh hi. Wu Wang in kumpi sem in Tibetan te minphatna, leitang leh nasep lian te pia hi. A khuapi Shaanxi, Xian (Sian) City ah phut hi. Hih hun ciangciang Tibet minam te-in ukna kumpi za a ngahloh uh hangin, kumpi innsung leh a gamsung tengah hamsatna lianpi thuaklo in 2140-256 BC ciang mipil thudot zanei leh khua-uk in om uh hi.

Zhou in Great Wall abawl in, a gammi te deihna, lungkimna tawh bawl a, sila salin manin semsaklo a hihman in Tibet minam te-in hihhun sung koimah lalkhiat kullo-in teengsuak thei uh hi. Zhou Dynasty pen sente tangthu sungah a sawtpen ukna nei inzong ki ciamteh hi.

Zomi Traditional Festivals And Sacrifices: An Analytical Study

 Dr. H. Thangtungnung

Abstract

    The Zomis are a group of tribes who were historically referred to as Kukis or Chins. They belong to the Tibeto-Burman group of Mongoloid race and occupy the trans-border region of India and Myanmar. They mainly settle in Manipur, Mizoram, Assam, Nagaland and Chin State of Myanmar. The major tribes of the Zomis are Tedim, Paite, Zou, Simte, Vaiphei, etc.

The Zomi forefathers are rich in traditions and culture relating to festivals, dances and rituals apart from customary practices. Since their conversion into Christianity, they gradually abandoned most of their ritual sacrifices and festivals. They eventually lost many of their dance forms. Their festivals, rituals and dances were in one way connected to one another as they were usually performed together. Today, they still maintain some of their festivals and dances, which conveyed their old belief and agricultural activities. Though we are unable to focus on the dances here, we examine some interesting festivals and rituals, which were relevant in the past Zomi society. It is an attempt to study the Zomi traditional values, some of which are still current in these days.

Introduction

    The Zomis were traditionally rich in rituals and festivals. These rituals and festivals were of great significances in the Zomi pre-Christian society as they indicated their belief and social practices. Both of them were interlinked to each other as festivals were usually celebrated with some kinds of rituals. In the past, different types of festivals were celebrated according to the cyclic nature of their jhum cultivation. They reflected their economic activities as well as the social and religious lives. They also conveyed deep meanings to their day-to-day affairs. The different types of Zomi traditional festivals are examined below:

Zomi traditional festivals

1. Khobawl: 

    It was celebrated in March or April every year. It was a New Year festival for the Zomi forefathers to begin their jhum cultivation. On this occasion, they performed sacrifices as a means to propitiate the spirits which they believed to cause harm or shower blessings.


Fig 1: Zomi farmer

    Khobawl festival was also known as Tapphou. It was usually known as Sialsawm Pawi in the Chin Hills and Chapchar Kut in the Mizo Hills . It was celebrated after clearing the jhum field, the arduous task of jhum operation. It was celebrated for a day, but could last for three days. Boys and girls put on their festive dresses and the whole village prepared a common feast in its celebration. As the festival was mainly observed as a joyous moment, it usually began with singing and dancing. Both boys and girls would sit in rows facing one another to play a game of merry-making like putting hard boiled eggs into each other’s mouth and then sipping a traditional rice beer called Zupi (Neihsial1993:195) . A big feast was organized to celebrate the new season.

    The main objective of this festival was to cleanse the village from evil spirits, diseases and acute poverty (Ibid.197). On the eve of the festival, the village runner called Tangkou would ask the strangers to leave the village. Here, ‘strangers’ meant the evil spirits who were supposed to dwell within the village premises. On the following evening, the village priest would sacrifice an animal, either a he-goat or a dog at the entrance of the village. The flesh of the sacrificial animal would be served to some village dignitaries like members of the village council while the skull of the sacrificial animal was hanged at the village gate. In this sense, it was more a solemn ritual than a celebration.

2. Tualsuang-at:  

    It was a festival in which the blood of sacrificial animals like goat or dog was splashed at the doorposts and in the courtyard of a house. This festival used to be observed for seven days during which Zubel (beer vase) and fermented drinks were detached from the house. The village priest offered a sacrifice to propitiate the spirits at the water spring of the village. It was similar to the Jewish’s Feast of Unleavened Bread found in the Bible.


Fig 2: Beer vase

3. Bangtung Kithoih:  

    It was a festival of the first fruits. The other name of this festival was Pawl Kut. During the festival, children put on their best dresses and ornaments and each household participated in a common feast (Shakespear Reprint 2008: 87). To feast to his or her heart’s content was what everyone desired and Zu would be served in abundance. It was celebrated with much singing and dancing. It was one of the greatest Zomi festivals celebrated during June/July.

4. Haitungmut Kithoihna:  

    It was an occasion in which various musical instruments were played for amusement. Some of the instruments played during this festival were Phit, Tamngai, Guate, Taal and Semgua. The village Siampu used to blow trumpet to commemorate the festival.

5. Sumtawng Kithoihna:  

    Another name of this festival was Mim Kut. It was celebrated during the month of August or September. It was observed with fasting till sunset. Traditionally celebrated only for a day, every male member in a family offered sacrifices to the spirits on this day. But after the day was over, the villagers heavily feasted with the involvement of Zupi. This festival was more a ritual than a joyous occasion.

    There was a myth on the origin of this festival. Once, there was a man named Sawngkhar whose wife was Chawngvung. She was severely ill and died very soon. Her spirit went to Misikhua, the abode of the dead. Her husband missed her so dearly that he could never comfort himself and so, he died. He met his wife at the Misikhua but saw her very thin and restless. After enquiring the reason, she told him that she was continuously starving for want of food and requested him to go home and bring some vegetables from their field. Sawngkhar instantly came alive again and went straight to their field as his wife had asked him. On reaching the field, he found the vegetables growing lively and abundantly. He wept profusely as he cut them, for he recollected the times he had spent with his beloved wife. He carried home whatever he gathered to put in a bawmpi (big basket). He then returned back to Misikhua. After this, his wife became as fat and pretty as before and even healthier than she had ever been (Niehsial, op. cit.: 195-96). They then lived together in the Misikhua happily.

    Since then, people started to celebrate Mim festival with a ritual sacrifice. They offered Mim cake made of maize or millets to appease the spirit of a person who had died within their family.

    There was another version how this ritual festival began. It started as a ritual firstly by the legendary orphan brothers, Thanghou and Liandou who led a pitiable life. Many times, they were starved and led a life of acute poverty. One day, the spirit of their deceased grandmother appeared to them at their verandah. She blessed them and told them to offer daily rituals at their verandah. Since then, Sumtawng sacrifice began as ancestor worship. Sumtawng means ‘mortar’ and Kithoihna means ‘sacrifice’ and it literally means ‘mortar sacrifice’ as the two brothers used to offer their sacrifices at the place where a mortar was kept within the verandah (Kamkhawtuan 2010: 17). In the later period, it came to be celebrated in the form of a festival, known as Mim Kut. ‘Mim’ means millet and ‘kut’ means festival. As the orphan brothers were provided millets daily by their deceased grandmother, it came to be known as millet festival. The Zomis offered this kind of ritual until they were converted into Christianity. Due to its animistic origin, the people themselves had discarded it.

6. Khawdou:

    It was the greatest festival of the Zomis. It was usually celebrated within September/October after the harvest normally lasting for eight days. They fixed branches of palm and bough of thick trees at the entrance and fences of their houses. They feasted lavishly with much cheering and delight. Thus it was a joyous occasion to celebrate the completion of their jhum labour.

    During Khawdou, no stranger was permitted to enter or leave the village as ritual rites were performed under the village priest, called Siampu (Bertram & Tuck 2008: 199)In matters related to such a sacrifice, a Siampi assisted the Siampu in the rites and the entire village plunged into taboo (Shaw Reprint 1997: 76-77).

    The term Khawdou is composed of two words, khua, and dou. Khua could denote various literary inferences like khawhun or weather, khauzing or evil spirit and khua or village. Similarly, dou might mean both entertaining a guest or fighting the enemies. But the combination of the two words literally means to ward off against the evil spirits or demons. khawdou could also mean to dine together with the spirits of one’s dear ones who had passed away. Moreover, it was a complete rest from one year’s labour soon after the harvest was over.

    The origin of Khawdou festival is not certainly known except that it had been celebrated from times immemorial. There is a myth as to how Khawdou came to be celebrated. Once, the daughter of a certain chief got seriously ill. As spirits were believed to cause such illness, the chief sacrificed various animals like pig, hen, dog and goat to propitiate the spirits so that his daughter might recover. Nevertheless, his daughter died. The chief got so infuriated with this that he vowed to fight against the spirits. He consulted a sorcerer who suggested him that “spirits had no specific dwelling place and they roamed about from one place to another. They were afraid of broad daylight and used to hide themselves from the sight of human being. They dwelled in thick jungles, dark woods, junk and stinking places around a human settlement. They normally roamed out late at night when human ceased their activities. Therefore, instead of fighting against them, we should hound them away with flames and cleanse their abodes”.

    Accordingly, the chief began his campaign. His villagers were asked to burn meilah (fire flames) and to take up arms. They formed a group to yell , “Dawi hang, kau hang, uisanpa, duhgawlpa, voknou dawng kaipa, aknou dawng kaipa, na zun na ek namsia, na khua na tui ah pai in, (You bloody spirit, greedy fool, who took away pigs and chicken, you are a disgusting lot, go back to your land)” while they dangled their fire flames. Then, the chief would shout, “He is running, he is running…,” in which the rest enquired, “In which direction?” and so, everyone would emulate to pursue. After pursuing till Khomual (outskirt of the village), they all shouted in one accord, “Taimang ta ei (they has vanished)” and left theirmeilah burning there, in the hope that the spirits would dare not return back. After they arrived back to the village, they hung a burning meilah on a high pole to frighten away the spirits.

    When it was all over, they feasted with Zupi for days to commemorate the triumph. The first day was celebrated as a joyous event. The village youths went out for hunting expedition on the second day (Dev and Lahiri 1983: 95). The remaining days were also spent in eating and drinking with merriment. This feast came to be known as Khawdou Pawi. One Khawdou song consistently sang at this occasion was:

(a) Dou na lingling, dou na lingling e,
Gual in kumkhua dou na lingling e;
(b) Gual in kumkhua douna lingling e,
Dou han ah naubang ka kap hi e;
(c) Naubang ka kap khaubang va chiah ta,ng e,
Khua leh chiautui taang na silsial e.

    The above lines were composed by legendary Thanghou while moaning deeply for his deceased brother, Liandou during a Khawdou festival.

    There is another account on the origin of Khawdou festival. Once, a Siampi (clan priest) had a strange dream about a spirit. The spirit who appeared in his dream asked him, “Worship me and I will give you whatever you require”, to which the Siampi replied, “If I have to worship you, what should I call you?” The spirit told him that he should be called “Khozing”, and must be worshipped in flesh and blood. There after, the Siampi arranged a feast after every harvest and worshipped the spirit (Khozing) with rice beer, meat and animal’s blood. But, he neither became prosperous nor better off in doing this. At last, he performed human’s blood sacrifices. As his fortune still remained the same, he completely abandoned this ritual and subsequently enticed his villagers to fight against the spirits. This event came to be known as Khawdou. Since then, Khawdou was observed as an occasion to ward off evil spirits to clean the village, water springs and other surroundings (Stevenson Reprint 1986: 160).

    The third day of Khawdou was a day for Khuai-aihni (bee-luring day). On this day, the village youths went to the jungle for collecting honey. When they returned back home, they were greeted with zupi by their female counter parts. As it was the belief that the future could be predicted with a bee, they danced around the bees to perform a sort of rituals. After it was over, the bees were released unharmed. There were some reasons in doing this practice. In olden days, a dead body was kept unburied for days or months. When the dead body became so stinking, bees prevented the flies and moats to harm the dead body. Therefore, there was a notion that a person who participated in a khuai-aih in his lifetime would have the advantage of his body being prevented from flies after his death.

    When bees were caught for this purpose, only a few selected ones were taken. The rest of them were smoldered and the hive was broken. If the young bees were seen lively, it was presumed to indicate that the coming year would be a good year for the villagers, but if it was otherwise, illness or ill luck can befall them. Similarly, if the larvae were fat, then in the ensuing year, there could be rich harvest, but if there were dead larvae, then equal number of the villagers might expire in the coming year. And if there was no larva at all, it would be taken that the village would be deserted for another village (Kamkhawtuan op. cit.: 125). As such, there was a song (meant for the bees)—‘Nang in kumkhua na thei a, kong dong hi (I will ask you as you know about the next season).’

    The Zomis have many khuai-aih la or bee songs, which they used to sing during Khawdou like:

(a) Ka lounawl a Khuai aw e, Simngal hen,
Zo ngalhen, nang in kumkhua na thei a, kong dong e,
(b) 
Nang in kumkhua na thei a, kong dong e.
Ningzu a ken dong, aisa a ken dong.

    In olden days, when one heard such a song sung, he/she would certainly know that the bee catchers had arrived back home and then, he/she would rush out to greet them. A crowd would gather to dance to the following tunes:

(a) Mual ka bawl mual ka bawl e,
Laamtual diing mual ka bawl e,
(b) Laamtual zil in za hen aw,
Luai naubang kivei leng e.

(a) I level the ground I level the ground,
I level the ground for dancing podium,
(b) Let the ground be large and spacious,
So that I will dance like a child.

(a) Chiah ning ka chih ka omna
Om ning ka chih ka chiahna,
(b) 
Chiah taleng bang a sam diam,
Inn ah ka ngaih om hi e.

(a) If I said I will go, I remained staying,
If I said I will stay I moved going,
(b) What will be needing if I go,
My beloved is there at home.

Another Khuai dance song goes like this:

“Ngaltun e ngalthen e khuai aw,
Ka loupam a khuai aw e, sim ngalthen e,
Nang in kumkhua na thei a, kong dong e;
Sanpi sanou na huai leh na kik aw,
Mim leh sawmtang na huai leh hong pai aw khuai aw e.”

Its free rendering is:

“Oh Ngaltun! Oh Ngalthen, Oh you bee!
The bee near my jhum land, Oh Southern Ngalthen!
You know about seasons and I consulted you;
Be back if you lure Sanpi Sannou,
Come to us if you lure Mim and Sawmtang.”

    After celebrating Khawdou for seven days, the eighth day was celebrated with great exhilaration. At the end of the day, the crowd cheered in a chorus, “Li…li…li…li…, ha…ha…ha…ha….” In this way, the grand Khawdou festival came to a close after eight days of hectic celebration.

    The month when Khawdou was celebrated is known as Khawdou Kha. In Myanmar, it is celebrated for three days as a national holiday, officially so recognized by the government (Neihsial op. cit.: 196). Its equivalent one is Chavang Kut in Manipur; Manipur Government declares 1st November as a State holiday on this occasion every year. In Mizoram, it is celebrated as Pawl kut.

Conclusion

    The Zomis celebrated various types of festivals. Some of them were observed in the form of ritual and sacrifices. They played a significant role in the Zomi society, as they were normally associated with economic and religious activities, social lives and agricultural season. These festivals and rituals revealed the Zomis’ view on diseases, life and death. While some festivals were meant for joyous celebrations, the others were related to ritual events that resulted from the belief in the existence of supernatural spirits. These practices or celebrations gradually ceased due to the mass conversion of the tribes into Christianity in the twentieth century. Festivals like Khodou or Chavang Kut is still celebrated as a post-harvest festival in a modified and modern form. Chapchar Kut is also revived in Mizoram but without any originality. It, therefore, emerges as a challenge as to how to preserve and sustain the tribal traditional values.

Notes:

[1] Thonzagin Hangshing, Bible a Kithoihna Dante Leh Pipute Kithoihna Dante (Biblical and Traditional Tribal Festivals), Manipur Express (Article), 13th September, 2009, Churachandpur; Lamka Post, Lamka, same date.
[2] G. Khamkam, “Family Worship” in Naorem Sanajaoba ed., Manipur—Past and Present, Vol. iii, Mittal Pubs., New Delhi, p. 257.
[3] Documentation of the Zo People , published by Zomi Youth Association, Gen. Headquarters., Lamka, 2010, p. 19.
[4] Thonzagin, op. cit.
[5] H. Thangtungnung, “Social Organisations of Paite Society in Manipur” in Madhu Rajput ed., Social and Cultural Stratification in North East India, Manak Publications, New Delhi, 2012, p. 243.
[6] Siampi was a clan priest who acted on the behalf of Siampu in small rituals. He also assisted the Siampu when necessary. He performed minor sacrifices for his clan.
[7] Dr. Dal Lian, “Zomite’ Pawite (The Zomi Festivals)”, Young Paite Association Golden Jubilee Souvenir, 1953-2003, published by YPA Headquarters, Lamka, 2003, pp. 27-28.
[8] Dal Lian, “Zomite’ Pawite (The Zomi Festivals)”, op. cit., p. 29.

References:

  • Carey, Bertram S. and H N Tuck (2008): The Chin Hills, Vol. 1, Reprint Aizawl: Tribal Research Institute.

  • Dev, Bimal J and Dilip Kumar Lahiri (1983): Lushai Customs and Ceremonies,New Delhi: Mittal.

  • Kamkhawtuan, Shmuel T. ( 2010): Awmzenei Pu-pa Khangthu leh Ngeina (A Typical Culture) , Lamka: Manmasi Book Series.

  • Neihsial, Tualchin (1993): History and Culture of the Zomis, Ph.D Thesis submitted to Manipur University.

  • Shakespear, J. (2008): The Lushei Kuki Clans, Reprint Aizawl: Tribal Research Institute.

  • Shaw, William (1997): Notes on the Thadou Kukis, Reprint Guwahati: Spectrum Publications.

  • Stevenson, HNC (1986): The Economics of the Central Chin Tribes, Reprint Aizawl: Tribal Research Institute.

Src: etribaltribune.com

ZOMI A KICI MINAM TUAMTUAMTE PIANNA

 ZOMI A KICI

MINAM TUAMTUAMTE PIANNA

Pong Kumpigam (Pong Kingdom)

A.D 80-1474 sungin Pong kumpi (Shante) in hong uk ngei-a, Bengalagam, Sengam, Vietnamgam le Kawlgam Laizang phei pawlkhat haum hi. A kumpite in Thailand Panin uk a, Pong kumpi khangsimna ah Zomite na ki hel hi. Hih pong kingdom ah State 10, District 99 om a, state nambat 9na pen Zo kumpi gam (Zo Province) kici hi.

Zo kumpi gam sungah District 4 om a,

-   Khangsei (Nagaland leh Manipur saklam teng)

-   Kathe-meitei,

-   Kalay(Chindwin), leh

-   Khampat hi in, Khampat pen nitumna lamah khuapi pen, District Center ahih hi. Tua ahih manin ‘Zo’ cih pen tanglai pek a omsa, kumpigam khat a makaih, a kizomsuksuk min hi ci-in ki ciamteh hi.

 

Ei leh Ei Ih Ki Lawhna Min

Pawlkhat in Zomite pianna pupi min Pu Zo hi-a, tua ii suan le khakte khempeuh Zomi hi ci-in ciamteh uh a, khangsimna paipi zong Pu Zo pan in kipan sak uh hi.

Pawlkhat in Zomite mualtung ah ki teenga, mualtung pan “Zogam” ki ci-in, ih teenna mun min pua a “mualtung mite” cihna in “Zomi” kici hihang ci-a aciamteh om hi.

Pawlkhat te ciamtehna ah sangmangte khamtung ah hong paicil lai-in, note kua suan hi-a napu min uh bang hiam, ci-a a na dot ciangin tangthu theizawdeuhte in kapu uh “CIN HIL” hong ci hi, ci uh hi. Tua manin Mikangte in amau’ lawh theih pen in Zomite “CHIN” hong ci-a, I gam “CHIN HILL” hong ci hi, ci pong uh hi.

Tua ahih manin khamtung gama a teeng mite ei le ei “CHIN” a kici tatak omlo-in “Zomi” ahih kei leh tua tawh akhiatna kibang, a ki zawitawnin kilo, kisim hi hang, cih anuai-a bangin kilawhna tuamtuamte kimu thei hi.

(1)     ZOMI -Tedim, Tonzang, Kalay khenkhat, Tamu khenkhat leh India gam a khen khatte.

(2)     LAI ZO -Falamgam a teeng te.

(3)     LAI MI -Hakha & Thantlanggam a teeng te.

(4)     ZO/CHO -Mindat le Kanpetletgam a teeng te.

(5)     KHUMI -Paletwagam a teeng te.

(6)     ACHO -Kawlgam khanglam zaanggam Zomi te.

(7)     MIZO -Indiagam Aizawl State sunga teeng te.

(8)     KUKI -Bengaladesh, India, (Assam State ah Old Kukite, Manipur ah New kukite) kawlgam, Nagaland, Tonzanggam a teeng Zomite.

(9)     THAHDO -Kukite Thahdo minam akibang hi-a, amun leh amau’ deihna zui-a kikhen hi.

(10) MEITEI-Indiagam, Meitei uk sunga teeng te.

(11) NAGA -Indiagam Nagaland Le Sagaing Division leilu lam kuam ah teeng hi.

(12) CHAUNG-Bangaladesh gam mualtungte ah teeng hi.

(13) YAO, MIEN, MYO, HMONG-Vietnam, Lao, Thai le Sengam mualtungte ah tawmtawm teenguh hi.

 

Mite’ Hong Lawhna Min

Eite bangbang in min ki neisak talehang, apualam panin minamdang te’n hong lawhna le hong ki sapna khattek omhi.

(1)     CHIN - Kawlgam kumpi in hong ciamtehna min hi-a, zumthu cihte ah aki zangh ih minam min hi.

(2)     KHAANG - Ih beh Kachin te hong sapna min hi-a, amau pau-in “uu” (အကို)cihna a hihi.

(3)     CHIANG - Yaw, Rakhin leh Shante hong sapna min hi.

(4)     CHAW - Kayin te hong sapna min hi

 

Minam Hong Pianna

Zomi a kici diak, Tedim, Tonzang, Manipur, Khanti, Lesi, Homalin,Tamu le Kalaygamsung a mite sungah zong teenna mun le mual zui-in ‘pau’ kilam danga, Minam neu tuatuam in kilawhna hongpiang hi. Amunmun ah mun leh mual zui-in a tuamtuam om a, 1962 kum a Tawlanzi kumpi hong khan ciangin, 1967/68 pawl in amunmun a tangthu leh ngeina hong kan a, Tedim, Tonzang, Tamu le Kalaygam sunga Zomi a kici diakte minam 10 in hong kipsak hi;

1. Saizang       6. Sihzang

2. Teizang       7. Zo

3. Dim             8. Thahdo-Kuki

4. Khuano        9. Hualngo

5. Guite           10. Tedim

 

(1) Saizang Mite’ Pianna

Mi masa te ciimnuai khua ah ateen lai-in, khuasung ah gamsaai kung pona zaangtam khat om a, tua zaanga tengte amun min pua-in ‘Saizangte’ na kici uh a, a nung sang ciangin tua pana apiang mite ‘Saizang minamte’ kici hi. Ciimnuai khua hong siat ciangin tua Saizang khuamun ah kituah uha, tuapan hong khangkhia uh hi.

Teenna Khuate; Saizang, Tualzang, Teeklui, Lailo, Thaangzang, Vongmual, Aipha, Mualpi, Tuitawh, Thalmual, Phaiza, Zampi, Taleek, Hiangawn, Tuitang.

 

 

(2) Teizang Mite’ Pianna

Ciimnuai khua ah a kiteen lai-in, pawl khat meitei gun dungah lalsuk uha, gunpika a tun ciangin Luikaa khua ci-in na teeng uh hi. Khua zaangtual biakna pen khualaizang a Paangsing pi nuai suangtumpi khat gei ah bawl uh hi. Nitak khuaphat, kha-tan ciangin naupangte tua suangpi phuang ah kimawl zeel uh a, naupang mang thei zeel hi.

Hong et phat uh ciangin tua suangpi nuai ah kuahawm khat om a, tua sung pan in gulpi khat in naupang la thei zeel hi. Khua mite in thaang a siah leh gulpi awk a, akaih uh leh a gulpi saulua in ki kaikhia zolo hi. Tua teh a gulpi hong pau-a, “Ka omna thuuk mahmah a, ka mei-in gun abaan hi, vansuangzawl ah kivial hi, hong kai zo kei nuteh’ acih ciangin gulpi attan in a khuazangin a sa hawm uh hi.

Meigong nupi khat asa pialo-in, a lutang pia uh a, tua nitakin meigongnu in bualtungkhua pan zin nih a nei hi. Nupinu in a gul lutang huan a, buhtei tawh a zauh leh gul lutang hong pau-in: “ka mit nong sun kha deh” ci hi. Nupinu zong lau-in vokkuang ah bua hi.

Zankim tak ciangin ak lamdang khat hong khuanga, “zinte kha ve vua” ci hi. Innteeknu lunghimawh in a khuapihte kiangah agen hang thudon lo uh hi.

Innteeknu in akkhuang a zakkik tak ciangin, a-ui tal leh a zinte nih tawh pai khia in, khuanawl a tunphet in huihpi nunga a khua kicim in a khuabup un sicip uh hi. A zin tegeel akhua uh ah ciahsuak a, nupinu baangzang ah teeng hi.

Nupinu a gaisa in a pasal in a nusiat hi a, a uital tawh luikaa khua Baangzang khua hong teen ciangin nau hong suak a, amin Suk Zo phuak hi. Naupang ong khan ciangin tu a Mualbeem khuamun Teeipi phung khat ah hong teeng hi. Tua teeipi paulam in Teeizang pau leh minam hong piang khia hi.

Ak khuan aw ciaptehna tuamtuam te:

“Ngente te khua kilawi, malzinte tai ta ve un”

“khuabe khua min in luan, alai-a nutate le zin tun aw na tai in” (Zote)

Baangzang khua ah nupi nu a nopsak sunga a la phuah:

(a) Luikaa khua men in vuk taleh,

Baangzang dawh in tam nalai hi e.

(b) Lianu Khat in khua vasaat ing,

Baangzang ah bansang ka gual hi e.

Teenna Khuate: Mualbeem, Zangzawl, Dakdung, Buan, Heilei, Suangphei, Sim Suangzang, Langzang, Pangsak, Zangtui, Mualnuam, Gawsing, Tuipi, Pangzang, Keltal, Luangel, Saipimual, Lingthuk, Vaikhuamun, Sialtui, Fartlang.

 

(3) Dim Mite’ Pianna

Ciimnuai khua panin pawlkhat in Geeltui khua hong saat a, tagah Thang Ho leh Lian Do te unau hong nuamsa hi, ci-in ki ciamteh hi. Geeltui panin pawlkhat in Dimpi khua hong saat a, Dimpi pan Dimlo ah pawlkhat hong peem in, tua Dimpi, Dimlo pan a hong khangkhia teng Dim minam kici hi.

Teenna khuate: Dimpi, Dimlo, Sezang, Laitui, Tuicinlui, Tungzang, Suanghoih, Mal Suangzang, Tedim, Pyidawth, Kalaymyo.

 

(4) Khuano Mite’ Pianna

Ciimnuai pan geeltui, Dimpi a teengte lakpan in Suante pawlkhat in Sasih khua saat hi. Inn 7 bek pha-a, Tawmno cik tengden ahih manin khuano a kici pai suak ahi hi. Sasih khua pan a khangkhiate khuano mite kici uh a, tua pan Phunom khua hong zuan uh hi.

Teenna khuate: Zung, Phunom, Thangnuai, suangpi, Tuisau, Laibung, Tuivial, Pimpih, Ngalzang, Tampi, Cingpikot, Muallum, Vando, Dimzang, Pyidawtha, Nawikai, Dolluang, Mualnuam, Budiman, Lalta, Khuabem, Tuilang, Lunmual, Phaileng,

 

(5) Guite mite’ Pianna

Ciimnuai ah Pu Song Thu Suan Thahdo gam luah Aisan gui Sek Thah in a zi ta nei theilo ahihmanin apano tanu Nem Nep (Nepbuk) tawh omkhawm hi. Nau gil hongneih ciangin a zi pi lungkim nangin a pi-in ngaihsutna khat hongngah a, aktui tang 2 la-in, akong khang singheeng sung khat ah koih hi. Khat vei akhua-upate in a et leh aktui tang 2 muhi. La-in khathuan a, a ciap leh “kha-ei” ci-uh hi. A tangkhat om lai pen a taang beem tung nizangkapna ah koih sakhi.

A Sanggam nunau hong suak tak ciangin, a zipi theih loh kal in beem tunga aktuila khia in, a naungeek koih a, “beem tungah nau kap, i aktui keuh hi’n teh” ci-in azipi lasak hi. Tua ciangin a khua-upate samkik in, nizang kapna pan a kingah cihna in a min Nitui Nigui ”GUITE” phuak uh hi. Guite suan le khak te guite minam kici-a, Laamzang, Vangteh pan hong khangto in India gam dong tung hi. (Ni gui ta upa Guite hi’n tapa nauzaw Ni Vang tate Munluah, Zil-om, Naulak..unaute ahih hi.

Anaute Phiam Phu le Vang Suk tawh unau khat a a ciamteh zong omlai hi.

Teena khuate: Vangteh, pakzang,Tuizang, Thaangsan, Haiciin, Tuimui, Tuimang, Pangmual,Tongciin, selbung, Sekpi, Vaivet, Suangbem

 

(6) Sihzang Mite’ Pianna

Ciimnuai khua ah pawl khat sihkhuuk omna zang khatah teeng uh a, tua pan a hong khangte Sihzang mi kicihi. Tua pan Thuantak hong saat uha, tu-a sihzang gamsung tengah hong teeng uh hi hi.

Teenna khuate: Thuklai, Khuasak,buanman, Lophei, Bung, Zongal,Voklak, Pumva, Theiizang, Dolluang, Suangdawh, Takkhawl.

 

(7) Zote’ Pianna

Ciimnuai khuapan in Pu Hang Hil makai in Tung Nung, Lian Zaw tetawh Baalzang khua saat uh hi. Baalzang khua pen mual dawn zopi lakah om ahih manin, tuapan a piangte “Zote” kici a, minam min hong suak hi.

Teenna khuate: Paitu, Haimual, Tualmu, Khuadai, Bumzang, Salzang, Takzang, Phuntong, Sialthaw, Lamthang, Buangzawl, Mimbil, Khamzang, Gamngai, Lungtak, Sialmawng, Anlun, Geelmual, Khianglam Talzang, Phaidim, Thauthe, Maulawn, Khuamun, Lomzang, Seksih, Haipi, Buangmual, Khuaivum, Sialmei, Bizang, Vanlai, Thenzang, Sialthawzang, Tuigialzang, Tuilam.

 

(8) Thahdo-kukite’ Pianna

Ciimnuai Khua pan pawlkhat gungal nitumna lam Tuimu, Nuamkhua, Ankhum, Tuithang, Tungzang, Ngalbual, Lalta, Tangkhawng, Zampi, Mualpi cihte ah teeng to in India gam dong na tung hi. Thahdo-kukite pen minamkhat, pau namkhat, ngeina khat hinapi, pawlkhat thahdo in kilo uh a, pawlkhat KUKI kici uh hi. Guite pianna Pu Sek Thah in a nungsang ciangin azi pi tawh aneih tapate panin Thahdo namte piang hi.

Thahdo akicite in amau pen apupi uh Thahdo min tawh kilo in ki ciamteh hi. Kuki akicite in amau pen Zomi khem peuh huam a i min hi ci-in ciamteh uh hi.

Teenna khuate: Hangken, Sebawk, Khuangkhan, Thangsih, Bualzang, Hiangzang, Singpial, Tangsit, Balbil, Suangpeek, Halkom, Siallup, Sihpeek, Khuamnuuai, Khuatei, Zonglawn, Aisih, Mawngzang, Pawnpi, Mangkuh, Sulpi.

 

(9) Hualngo mite pian na

Pu Thlapa in Kachingam tawn in a tap lusei-a tawh Khampat ah hong teenga, tua pan Falam gam suumpi khua ah lal hi. Lusei-a tate sungpan Pu Hualngo suan le khakte Hualngo mi kici-a, Falam, Tedim, Tonzang gamgi dung teng ah teeng uh hi.

Teenna Khuate: Darkhai, Bapi, Bukphir, Ngente, Zimpi, Zimte, Thinghlei, Tuidil, Dampi, Vutbuak, Haimual, Kawilam.

 

(10) Tedim mite’ Pianna

Tedimte (Tedim clan) ci-in a tuung lam in kua mah om tuam lo hi. Hun hong sawt toto a Pu Kam Hau in Tedim hongluah ciangin tua laitak a ateengsa mi nam(7) Saizang, Teizang, Dim, Guite, Zo, Thahdo-kuki, Vaiphei (Hualngo) te sungpan in pautaang (common language) TEDIM ngeina hongpiang khia hi. Tua ahih main Tedim pau pen a neituam omlo-a akitaang a ih neih vek ahi hi.

Hih minam 7 sungah Ngeina tatzia tawh kisai a bulpi (3) Teizang, Dim, Zo om a, tua teng sungpan ngeina taang TEDIM ngeina hongpianga, hih zong ih taangneih mah ahi hi. Tua ahih manin minam tuamtuam kigawmte Tedim hong teen ciang, tua pan pautaang -TEDIM pau, ngeina taang -TEDIM ngeina hongpian aki pan kuama ai tuam hilo-in, Zomi akici deuh minam(clan) 10 te ki gawmna ahi hi.

Mangkang te hong khanma in Tedim ah Pu Kam Hau’ galmatte simloh beh nampi 20 te teeng khawmin, pautaang, ngeina taang zang khawm thei hi, ci-in ki ciamteh hi.

Tua beh te:

(1)Sukte (2)Guite (3)Thahdo (4)Vaiphei (5)Khuangzang (6)Manlun (7)Mantuang (8)Munluah (9)Zilom (10)Naulak (11)Hatzaw (12)Hatlang (13)Lethil (14)Bawmkhai (15)Buansing (16)Valte (17)Hangluah (18)Tapsak (19)Gualnam (20)Tawmbing

Tedim khua inn 300 aphak laitak (AD-1810) khit ciangin Pu Kam Hau (sukte) makai in Pu Khoi Lam (Hatzaw) leh Pu Mang Gin (Hatlang) te tawh KAM HAU UPADI nabawl-a, Tedim gam taangpi a ki-ukna hi. Vaihawm upate lak ah Thawmte, Naulak(Zil-Om), Lethil, Samte behteng kihel hi.

Source: Vaphual.net [2010] Posted by:Carey Suante